Skredulykker i Noreg

Gjennom mangeårig gransking er det samla informasjon om skredulykker i Noreg, med innfallsportar via skriftelege kjelder og databasar. Det er også innhenta opplysningar frå informantar i dei fleste kommunane. Det er teke med skredulykker av ulike slag, også undersjøiske skadeskred (i alt 20), i forsøk på å lage ein samla, systematisk skredhistorikk.

Mange kjelder

Tallause stader i landet vårt har vore arena for skredkatastrofar. Stadnamn og segner kastar lysstreif over hendingar som ligg lengst attende i tid. Den harde naturen finst også nedteikna i gamle dokument, og dei aller første skredulykkene i kjeldeform er frå 1100-talet. Dei eldste er aktstykke og brev frå mellomalderen i Dipl. Norvegicum og Scriptores Rerum Danicarum, Aslak Bolts jordebok frå 1432 som er eit register over erkestolens gardar – og ikkje minst Dei islandske annalar frå 12-1300 talet. Desse siste er faktisk den viktigaste kjelda til mange av dei verkeleg gamle leirfalla i Trøndelag, m.a. i Skaun år 1254(55) og ved Kvashylla i Gauldal i 1345.

Skriftlege kjelder rekk såleis eit godt stykke bakover i tid, der dei siste 400 åra blir best dokumenterte, mykje takka matriklane frå 1647 og særleg detaljert er materielle skadar bokførte i Aftagsforretninger, ei kongelig forordning som også kom på 1600-talet. Andre kjelder er tingprotokollar, kyrkjebøker, klokkarbøker, segnsamlingar, gards- og ættebøker, dagbøker, rapportar, aviser, ymse databasar.

Definisjonar, systematikk og databehandling er gjort i samråd med forskarar (Lars H. Blikra, Bo Nordahl, Knut Stalsberg) på NGU.

Å definere kva som i denne samanheng kjem inn under begrepet skredulykke, er ikkje lett å gjere eintydig. Det er ukomplisert ved tap av menneskeliv, bustader, mange husdyr, også når bustader eller gardstun blir truga, men ved hendingar som «berre» fører til materielle skadar på jord, skog, vegar, uthus, båtar må ein nytte skjønn.

Skred – ein del av norsk kvardag

Det er til no innsamla opplysningar om meir enn 3000 skredhendingar.

Før 1600: Ca. 100. Berre 16 snøskred er funne, resten er fastmasseskred som i mange høve synest å ha gitt store skadar. Den 11. september er ein dårleg dato også for Noreg, for nettopp på denne dagen i 1345 kom såleis leirfallet i Gauldalen, og dette førte til den største naturkatastrofen i historia vår, med tap av 500 menneskeliv og 48 gardar.

1600-talet: 360, av desse er 160 jord- og steinskred, der dei siste 20 åra åleine har ca. 60. Det samla registrerte dødstalet er på ca. 600, noko som utvilsamt er for lågt, då vi veit at berre på ei februarnatt i 1679 døde 135 i snøskred i eit avgrensa område på Nordvestlandet.

1700-talet: 650, med meir enn 700 døde. Hundreåret er prega av dei mange jordskreda, særleg i samband med flaumane i 1743 og 1789. I alt kom 360 slike skred. Kulminasjonen av Den vesle istida er merkt av særs høg skredfrekvens. Avtaksforretningane (for å få skattereduksjon) i åra 1720-1745 har aldri vore så hyppige verken før eller seinare. Noko liknande skjedde under Storofsen 21-25. juli 1789, der heile 110 store jordskred (samt nokre fjellskred) er registrerte.

1800-talet er snøskredets hundreår. Dette er attpå til den verste skredperioden vi kjenner i historia vår. Materialet er representert med ca. 950 hendingar og 1400 drepne. Nesten halvdelen av desse ulykkene var snøskred som stod for heile 2/3 av dødstalet. Velkjent er skredvinteren i Sør-Noreg i 1868, med m.a. den største snøskredulykka vi kjenner til, i Gråura i Oppdal, der 32 døde. Mindre kjent er at i 1880-81 kom også ei mengde fatale snøskred over store delar av landet, og i alt 65 døde.

1900-talet har ca. 1000 skredulykker og 900 døde. Medan materialet frå tidlegare tider må vere underregistrert, er her truleg dei fleste, større hendingane med. Det er derfor interessant å sjå at det siste hundreåret har hatt nedgang av skreddødsfall. Snøskreda har no ein mindre andel (50 %),  men synest å ha fått større geografisk spreiing ved dei mange fritidsulykkene.

Verst på Vestlandet

Utgangspunktet for granskinga var eigentleg eit lokalhistorisk søk etter fjellskred på Vestlandet (noko som etter kvart vart utvida til å gjelde alle skredtypar og heile Noreg). I dette materialet er forsøkt å finne fram til alle slike hendingar i historisk tid, og til no er funne vel 350 som kjem inn under kategorien fjellskredulykker (volum over 10 000m3). Dette er ein skredtype som faktisk finst i dei fleste fylka, med sterk konsentrasjon til Vestlandet.

Men dei katastrofale, store fjellskreda av den typen vi finn i Tjelle (1756), Lyngen (1811), Loen (1905, 1936), Tafjord (1934) er langt færre. Registreringsmaterialet syner at på Vestlandet gir desse få skreda likevel årsak til ein hovudpart av det samla ulykkesomfanget, både når det gjeld tap av liv og materielle verdiar.

Det store fjellskredet er sjeldan, men frekvensen er kanskje større enn pårekna. Det synast iallfall gå att ned gjennom hundreåra så langt ein kan sjå – det eldste i skriftelge kjelder er frå 1180 – som eit uavvendeleg damoklessverd over hovuda våre. Særleg i områda Rogaland – Møre og Romsdal og i nokre avgrensa parti av Nord-Noreg har dei store fjellskreda dessutan generert flodbølgjer.

Granskingsarbeidet er ikkje avslutta. Til no er 2700 av skredregistreringane mata inn i database, og inngår som ein del i Nasjonal skreddatabase (www.skrednett.no ).